Zekâ Testlerinin Kapsamı ve Zekâyla İlgili Teoriler

Bugüne dek birçok bilim insanının ilgisini çeken zeka kavramı ve bu kavramın ölçülebilmesi psikolojiyle doğrudan ilişkilidir. Zekâ; insanların veya hayvanların, problem çözmek için akıl yürütebilmeyi ve sonuçlar çıkarabilme becerisidir. Bu becerileri ölçmeye yarayan çok çeşitli zekâ testleri vardır. Önce popüler bir zekâ testine ve zekâ kuramlarına bakalım.

Binet testleri

İsmini psikolog Alfred Binet’ten alan bu testler 1904 yılında öğrenme güçlüğü olan çocukları tespit etmek amacıyla geliştirilmiştir 30 sorudan oluşan Binet testlerinde zekâ katsayısı kavramı oluşturulmuştur. Burada detaylarını açıklamamızın gereksiz olduğu zekâ katsayısı kavramı ve kronolojik yaşın kıyaslanmasıyla kişinin zekasının ortaya konabileceği söylenmiştir. Bu testin ölçtüğü temel şeyler; kelime bilgisi, soyut beceriler, zihinden örüntü oluşturabilme gibi şeyleri kapsıyordu. Günümüze kadar ara sıra güncellenerek ulaşan bu testler artık “Stanford-Binet” testleri olarak biliniyor.

Bu testlerin ölçemede kullandığı temel mantık şuydu; her yaş grubunun yapabilmesi gereken belirli özellikleri test ediyordu. Örneğin, 8-9 yaşlarında bir çocuğun haftanın günlerini sayabilmesi bekleniyordu (bu sayede zihinsel yaşı da  hesap edilebiliyordu). Ayrıca testler yalnızca belirli bir yaş aralığına hitap ettiği ve yalnızca o yaş grubuna uygulandığı için, çıkan sonuçlar daha gerçekçi oluyordu.

Zekâ testlerinde genel sorunlar

Bu başlık, başlı başına ciddi bir soruna işaret etmektedir. Zekâ testlerinin neredeyse testi tamamen değersizleştirecek kadar olumsuz özellikleri vardır. Bunlardan popüler olanlarından biri zeka testlerindeki bazı soruların kültürlere özel olmasıdır. Örneğin bir zeka testinde; inek, at, boğa gibi hayvanların ortak özelliği sorulabilir. Ancak daha önce hiç; ineği görmemiş, duymamış toplumlar vardır, bu durum birçok zekâ testlerinde kültürlerin göz ardı edildiğini gösterir. Bir diğer sorun öğrenme ile ilgilidir. Bir zekâ testinde matematiksel işlem sorulabilir, bu durumda matematik eğitimi görmemiş kişinin zekası yanlış bir biçimde daha düşük çıkacaktır. Bunların haricinde zeka testleri, birer test oldukları için teste giren kişinin çeşitli durumları yanlı sonuçlar verebilir. Örneğin girdiği testin, zekâsını ölçeceğini düşünen kişi bu sebepten dolayı oldukça heyecanlanabilir ve göstermesi gereken performanstan çok daha altında bir performans sergileyebilir.

Zekâ türleri: zekâ tek bir şey midir yoksa çeşitli türleri var mıdır?

Bu konuda araştırmalar yapan psikologlar bazı kuramlar öne sürmüştür, biz bunların en popüler olan iki tanesini ele alacağız.

Robert Strenberg’in Üçlü Kuramı

Strenberg’e göre zekâ üç ana katmandan oluşur. Bunlar sırasıyla; analitik zekâ, yaratıcı zekâ ve pratik zekadır.

1. Analitik zekâ, olay ya da durumları analiz etme, onlar hakkında yargılar geliştirme ve birbirleriyle kıyaslama yeteneğidir.
2. Yaratıcı zekâ, ortaya yeni bir şey koyabilme (üreticilik) ve zihinde canlandırabilme ya da hayal etme yeteneğidir.
3. Pratik zekâ, düşünülen şeyleri yalnızca teorik (soyut) olarak tutma değil, pratiğe de dökebilme (gerçek hayata uyarlama) becerisidir.

Strenberg’in bu kuramının en büyük avantajı zekanın yalnızca bilişsel becerileri içermiyor olmasıdır.

Howard Gardner’in Çoklu Zekâ Kuramı

Gardner isimli psikolog, zekanın sekiz ana katmandan oluştuğunu söylemiştir. Bu sekiz katman ve niteledikleri şeyleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Sözel zekâ; düşünme, anlama ve ifade etme ile ilgilidir. Sözel zekası gelişmiş olanlar genellikle yazar, şair veya sunucu olurlar.
2. Sayısal zekâ; matematiksel işlemleri uygulamakla ilgilidir. Sayısal zekası gelişmiş olanlar genellikle bilim insanı, mühendis veya muhasebeci olurlar.
3. Uzaysal zekâ; üç boyutlu düşünebilme ile ilgilidir. Uzaysal zekası gelişmiş olanlar genellikle ressam  ya da mimar olurlar.
4. Bedensel zekâ; fiziksel anlamda yetenekli olmakla ilgilidir. Bedensel zekası gelişmiş olanlar genellikle balerin, dansçı veya zanaatkar olurlar.
5. Müzikal zekâ; ses tonlarına, ritme ve melodiye karşı hassas olmakla ilgilidir. Müzikal zekası gelişmiş olanlar genellikle müzisyen veya ses eğitmeni olurlar.
6. Sosyal zekâ; diğer insanları anlamak ve iyi iletişim kurmakla ilgilidir. Sosyal zekası gelişmiş olan insanlar genellikle sosyolog veya psikolog olurlar.
7. İçsel zekâ; kendini anlayabilme yeteneği ile ilgilidir. İçsel zekası gelişmiş olanlar genellikle ilahiyatçı veya filozof olurlar.
8. Doğacı zekâ; doğaya karşı duyarlı olmakla ve doğayı anlamakla ilgilidir. Doğacı zekası gelişmiş olanlar genellikle ziraatçi veya bitki bilimci olurlar.

Howard Gardner her insanda bu zekâ türlerinden çeşitli düzeylerde bulunduğunu söyler. Gardner’ın kuramı oldukça avantajlıdır çünkü zekayı belirli becerilerin istendiği tek tip testlerin yanlışlığını ortaya koymaya yarar.  Ayrıca Gardner’a göre her insan bazı zekâ türlerinde sivrilmiştir. Kişi, sivrildiği zekâ türünü fark edebilirse o alanda başarılı olur.

Sonuç

Zekâ, akıl yürüterek problem çözebilme becerisidir. Bugüne dek zekâyı ölçtüğü düşünülen çok sayıda test geliştirilmiştir. Ama pek çok testin gerçeği ölçme konusunda sıkıntıları olduğu için nesnelliğini konusunda bazı olumsuz fikirler vardır. Bu, hala zekâyı tam olarak doğru ölçemediğimizi gösterir. Bunun yanı sıra zekânın tam olarak ne olduğu da bilinmemektedir. Bu konuda görüş ayrılıklarının olması ve ilgili teorilerin çeşitliliği de bunu destekler. Ancak yine de ortaya konan teorilerin, birbiriyle uyumlu varsayımlardan ortaya çıktığını düşünürsek şunları söylememiz  yanlış olmayacaktır: Zekâ, çok çeşitli ve çok boyutludur. Her insanın zekâsı farklı zekâ türlerinde gelişmiş olabilir.